Η ζωή ως αγώνας ενάντια στην Εντροπία
Από την πρώτη στιγμή της δημιουργίας του, το σύμπαν φαίνεται να ακολουθεί ένα θεμελιώδη κανόνα: όλα τείνουν προς τη φθορά, την αταξία, την αποδιοργάνωση.
Αυτή είναι η περίφημη δεύτερη αρχή της Θερμοδυναμικής, γνωστή και ως «Αρχή της Εντροπίας». Με απλά λόγια, ό,τι είναι οργανωμένο έχει φυσική τάση να καταρρέει σε ένα πιο χαοτικό, ασύμμετρο και τυχαίο σύνολο — εκτός αν εφαρμοστεί ενέργεια για να διατηρηθεί η οργάνωση. Πρόκειται για μια αναπόδραστη κατεύθυνση του φυσικού κόσμου, που ισχύει για τα πάντα: από το λιώσιμο ενός παγόβουνου μέχρι την αποσύνθεση ενός σώματος.
Είναι σαν να ρίχνει κανείς ένα κομμάτι αλάτι σ’ ένα ποτήρι νερό. Το αλάτι διαλύεται, διασπάται, διαχέεται χωρίς να χρειάζεται καμιά παρέμβαση. Αν όμως θελήσουμε να επαναφέρουμε την αρχική μορφή του, πρέπει να καταβάλουμε ενέργεια — να εξατμίσουμε το νερό, να προκαλέσουμε ξανά την κρυστάλλωση. Η αποδιοργάνωση γίνεται αυτόματα — η οργάνωση απαιτεί προσπάθεια. Και αυτό δεν αφορά μόνο τη Χημεία ή τη Φυσική. Αφορά τη Βιολογία, τη ζωή, την ανθρώπινη ύπαρξη.
Η ζωή, στην ουσία της, δεν είναι τίποτα άλλο από μια οργανωμένη μορφή ύλης που αντιστέκεται διαρκώς στην αποδιοργάνωση. Για να ζήσει ένας άνθρωπος, χρειάζεται ενέργεια. Όχι μόνο για να κινηθεί ή να αναπνεύσει, αλλά και για να διατηρήσει τη σταθερότητα του σώματός του, των κυττάρων του, της σκέψης του. Το σώμα καταρρέει μόλις πάψει να καταναλώνει ενέργεια. Ο θάνατος, λοιπόν, είναι η στιγμή που αυτή η αντίσταση παύει. Είναι η στιγμή που η Εντροπία επικρατεί οριστικά. Η ζωή δεν ανατρέπει την Εντροπία — τη φρενάρει προσωρινά.
Αν δούμε αυτή τη διαδικασία μεταφορικά, μπορούμε να φανταστούμε τη ζωή ως μια διαδοχή από κύκλους. Στην αρχή κάθε κύκλου, ο οργανισμός προσπαθεί να επιβάλει τάξη. Καθώς προχωρά, εξαντλείται η ενέργεια και επέρχεται φθορά. Ο επόμενος κύκλος ξεκινά από ένα πιο φθαρμένο, πιο χαοτικό σημείο. Σταδιακά, οι κύκλοι γίνονται μικρότεροι, πιο δύσκολοι, μέχρι να μην υπάρχει πια αρκετή δύναμη για να αρχίσει άλλος ένας. Και τότε έρχεται το αναπόφευκτο.
Αυτό που αξίζει προσοχής είναι ότι αυτή η σχέση ανάμεσα στην οργάνωση και τη φθορά δεν εκδηλώνεται μόνο στο σώμα. Υπάρχει και στον τρόπο που σκεφτόμαστε, αισθανόμαστε, δημιουργούμε. Σύμφωνα με επιστημονικές έρευνες, ο ανθρώπινος εγκέφαλος αντιδρά θετικά όταν αντικρίζει εικόνες συμμετρίας, γεωμετρίας, τάξης. Οι ίδιες περιοχές που ενεργοποιούνται όταν βιώνουμε ευχαρίστηση, δραστηριοποιούνται όταν βλέπουμε κάτι οργανωμένο. Αντίθετα, εικόνες αταξίας, χάους ή ασυμμετρίας προκαλούν δυσφορία, ακόμη και απέχθεια. Αυτό μας δείχνει πως η τάση προς την τάξη, την αισθητική συνοχή και την αρμονία είναι βαθιά ριζωμένη στον άνθρωπο. Δεν είναι ζήτημα μόδας ή κουλτούρας — είναι βιολογικό ένστικτο. Γι’ αυτό και η τέχνη, σε όλες τις μορφές της, εκφράζει συχνά την ανθρώπινη ανάγκη για νόημα, για ομορφιά, για καταγραφή και διατήρηση της μορφής. Από τα μαθηματικά μοτίβα της αρχαίας ελληνικής γλυπτικής μέχρι τη μουσική αρμονία, ο άνθρωπος φαίνεται να δημιουργεί αντικείμενα που αντανακλούν μια βαθύτερη εσωτερική επιθυμία: να συγκρατήσει κάτι σταθερό μέσα στο ρέον και τυχαίο. Ακόμα και η αφηρημένη τέχνη, όσο ελεύθερη κι αν μοιάζει, διαθέτει κανόνες και εσωτερική λογική.
Το ίδιο ισχύει και για τις κοινωνίες. Οι θεσμοί, οι νόμοι, η ηθική, οι αξίες, όλα είναι μορφές ανθρώπινης προσπάθειας να οργανώσει το χάος. Δεν γεννιούνται τυχαία. Είναι προϊόντα μιας κοσμοθεώρησης όπου η τάξη αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για την ύπαρξη. Το «καλό» και το «δίκαιο» αντανακλούν την ανθρώπινη επιθυμία να υπάρχει σταθερότητα, προβλεψιμότητα, μέτρο. Η ίδια η γλώσσα, με τη γραμματική της, τις δομές και τα σύμβολά της, είναι εργαλείο αντίστασης στην τυχαιότητα.
Όσο κι αν προσπαθεί ο άνθρωπος να επιβάλει τάξη, η φθορά προχωρά. Κάθε άνθρωπος, κάθε πολιτισμός, κάθε σύστημα, όσο ισχυρό κι αν είναι, έρχεται αντιμέτωπο με την Εντροπία. Το γήρας δεν αφορά μόνο το σώμα. Αφορά και τις ιδέες, τα κοινωνικά σχήματα, τις αφηγήσεις. Όσο πιο σύνθετο είναι κάτι, τόσο μεγαλύτερη ενέργεια απαιτεί για να διατηρηθεί. Κι όταν αυτή η ενέργεια εξαντληθεί, όλα επιστρέφουν στην αρχική κατάσταση: τη διάχυτη αταξία. Ωστόσο, αυτή η διαπίστωση δεν οδηγεί απαραίτητα στον μηδενισμό. Αντίθετα, μπορεί να προσφέρει μια πιο ώριμη και φιλοσοφημένη στάση απέναντι στην ύπαρξη. Ο θάνατος, όπως και η φθορά, δεν είναι σφάλματα. Είναι η φυσική ολοκλήρωση του αγώνα. Από αυτή την οπτική, η αξία της ζωής δεν μετριέται από τη διάρκειά της, αλλά από την ένταση και την ποιότητα της αντίστασης που προβάλλει απέναντι στο αναπόφευκτο. Η ηθική, η φροντίδα, η δημιουργία, η αγάπη — όλα αυτά αποκτούν ιδιαίτερο βάρος, γιατί είναι στιγμές όπου επιλέγουμε, έστω και προσωρινά, να πάμε κόντρα στο ρεύμα.
Κάποιοι θα μπορούσαν να αντιτείνουν ότι ο άνθρωπος δεν αποζητά πάντα την τάξη. Ότι μας αρέσει η ανατροπή, το απρόσμενο, το παράλογο. Και πράγματι, η τέχνη του χιούμορ, της ειρωνείας, της ανατροπής δείχνει ότι συχνά απολαμβάνουμε το στοιχείο του χάους. Όμως ακόμη και αυτό βασίζεται σε κάποια υπόρρητη κανονικότητα. Το ανέκδοτο μας κάνει να γελάσουμε επειδή σπάει την προσδοκία — αλλά για να υπάρχει προσδοκία, πρέπει να υπάρχει προηγούμενη δομή. Το «χάος» μας διασκεδάζει μόνο όταν υπάρχει ένα φόντο τάξης πάνω στο οποίο ξεχωρίζει.
Από αυτή την άποψη, μπορούμε να πούμε ότι η ανθρώπινη φύση δεν είναι απλώς βιολογική. Είναι μεταφυσική. Η ίδια η ύπαρξή μας ενσαρκώνει έναν αγώνα κατά της αταξίας, έναν αγώνα χωρίς τελική νίκη, αλλά με βαθύ νόημα. Κάθε πράξη που δίνει μορφή, κάθε σχέση που διατηρείται, κάθε νόημα που αναδύεται μέσα στην τυχαιότητα, είναι ένα μικρό κατόρθωμα. Και όταν κάποια στιγμή αυτός ο αγώνας τελειώσει, δεν θα έχει αποτύχει — θα έχει ολοκληρωθεί.
Αν η Εντροπία είναι η «τάξη των πραγμάτων» στο σύμπαν, τότε η ζωή είναι η μικρή εξαίρεση. Είναι η παρένθεση όπου η ύλη θυμάται, οργανώνεται, δημιουργεί, αγαπά. Και ίσως αυτό να είναι το βαθύτερο νόημα της ανθρώπινης εμπειρίας: να αντιστεκόμαστε όσο μπορούμε, όχι επειδή ελπίζουμε να κερδίσουμε, αλλά επειδή μόνο έτσι είμαστε ζωντανοί. Η ύπαρξη, λοιπόν, δεν μετριέται με το πόσο διαρκεί, αλλά με το πόσο αντιστέκεται. Γιατί η ζωή — στο σώμα, στον νου, στην τέχνη, στην κοινωνία — δεν είναι τίποτε άλλο από μια πράξη πείσμωνα και αξιοπρεπούς άρνησης μπροστά στην αναπόφευκτη φθορά.
*Eρευνητής στη Νευροεπιστήμη και φοιτητής ιατρικής στο Queen Mary University of London.